Τί γλώσσα μιλάτε;

Καθημερινά ένας άνθρωπος προφέρει περισσότερες απο 50.000 λέξεις. Ας συμφωνήσουμε ότι τα 3/4 απ΄όσα λέει είναι σωστά. Υπολείπεται όμως αυτό το 25% στο οποίο παρατηρούνται πολλαπλά ατοπήματα. Ας ανατρέξουμε τώρα στα σχολικά χρόνια, όπου η διδασκαλία των αρχαίων ελληνικών πραγματώνεται ως μια διαδικασία διδασκαλίας μιας " ξένης " γλώσσας. Στην ουσία όμως κανένας δεν σου είπε οτι είναι ομοούσια η γλώσσα, το γλωσσικό σύστημα, η εκφορά και η σύνταξη. Θα σου υποδείξω λοιπόν ορισμένα εκφραστικά λάθη σου που "διορθώνονται" μέσω της γνώσης αρχαίων ελληνικών. Ορισμένα βέβαια απλώς αποτελούν προϊόν λανθασμένης ακοής. 

1.       «Απο ανέκαθεν» και «εκ του μακρόθεν»

Θεωρείς οτι το ανέκαθεν δηλώνει στυγνά χρόνο και δεν προσδιορίζει την χρονικότητά του με ακρίβεια. Ότι δηλαδή μπορεί, αν δεν το καθορίσεις εσύ, να αναφέρεται και σε κάτι μελλοντικό.  Κι εδώ έγκειται το λάθος. Το επίθημα –θεν προσδιορίζει με απόλυτη ακρίβεια αυτό που εσύ δηλώνεις με το «από», δηλαδή την εκ του παρελθόντος προέλευση. Κάτι αντίστοιχο παρατηρείται και στην δεύτερη περίπτωση. Το «εκ του» που προσθέτεις εσύ το μακρόθεν είναι περιττό, καθώς νοηματικά καλύπτεται απο το –θεν

2.       Αποθανατίζω

Το βλέπεις συχνά γραμμένο σε βιβλία, σε περιοδικά, σε εφημερίδες, στο Ίντερνετ. Το χρησιμοποιείς γιατί σε παρασύρει η ευρεία του χρήση. Κακώς. Το σωστό ρήμα είναι «απαθανατίζω» καθώς προέρχεται απο την σύνθεση της πρόθεσης «από» και του ουσιαστικοποιημένου επιθέτου «αθάνατος», με αποκοπή του τελικού φωνηέντος της πρόθεσης κι ενωποίηση της λέξης.

3.       Εκ των ουκ άνευ

Έχει διαιωνιστεί λανθασμένα, λόγω γρήγορης προφοράς και ομοηχίας των όρων. Ωστόσο όταν θέλεις να πεις πως κάτι είναι απολύτως απαραίτητο θα πρέπει να πεις «εκ των ων ουκ άνευ» γιατι στην πραγματικότητα παραλείποντας των «ων» (τη γενική διαιρετική εξάρτησης) παραλείπεις το κύριο συντακτικό δομικό στοιχείο της πρότασης. 

4.       Εν όψει

Συχνά χρησιμοποιείται συνοδευόμενο απο παρελθοντικό χρόνο, πχ εν όψει όσων έγιναν. Ωστόσο η εμπρόθετη αυτή φράση νοηματικά συνάδει αποκλειστικά και μόνο με χρόνο μέλλοντα, καθώς η όψη αφορά πάντα κάτι χρονικά επόμενο και ποτέ παρερχόμενο. Επομένως η σωστή σύνταξη είναι «εν όψει όσων θα γίνουν».

5.       Έχω απηυδήσει

Το ρήμα στον αρχικό του χρόνο είναι απαυδώ, σύνθετο της α.ε απο την πρόθεση «από» και το ουσιαστικό «αὐδή».  Η τροπή του φωνήματος «-αυ» σε «-ηυ» τελείται μόνο σε αμιγώς παρελθοντικούς χρόνους της αρχαίας. Επομένως μπορείς να πεις απηύδησα, αλλά το σωστό είναι έχω απαυδήσει, με σταθερό το φώνημα του αρχικού τύπου. 

6.       Όλους όσους...

Έχεις υποπέσει και σε αυτή την παγίδα, κι εύλογα. Ακούγεται εύηχο κι αφού ακούγεται εύηχο, φαίνεται και σωστό. Δεν είναι όμως. Σε μια πρόταση, όπως για παράδειγμα «ευχαριστώ όλους όσους ήρθαν» αν προσπαθήσεις να κάνεις σύνταξη θα διαπιστώσεις το εξής. Το «ευχαριστώ» είναι το ρήμα της κύριας πρότασης, η αναφορική δευτερεύουσα περιλαμβάνει τους τρεις υπολειπόμενους όρους. Το «όλους» είναι αντικείμενο του «ευχαριστώ». Το «ήρθαν» όμως τί θα δεχτεί ως υποκείμενο, γιατί το «όσους» είναι σε αιτιατική. Άρα ΔΕΝ μπορεί να είναι υποκείμενο. Επομένως εδώ υπάρχει το λάθος. Θα πρέπει να πεις «ευχαριστώ όλους, όσοι ήρθαν». Διαφορετικά λες «ευχαριστώ, όσους ήρθαν». Απλοϊκότερη σύνταξη.

7.       Η προστακτική «παρήγγειλε» (για παράδειγμα)

Ενώ εσύ θεωρείς πως εκείνη τη στιγμή αναφωνώντας «παρήγγειλε» ή «παρέδωσε» απευθύνεις τον λόγο σε δεύτερο πρόσωπο και χρόνο ενεστώτα, στην πραγματικότητα ανακαλείς το τρίτο πρόσωπο του παρατατικού. Γιατι η εσωτερική αύξηση που ανεπαίσθητα ενσωματώνεται στο ρήμα τοποθετεί την πράξη σε διαφορετικό χρονικό άξονα. Το σωστό είναι «παράγγειλε» αφού το ρήμα στον ενεστώτα είναι «παραγγέλνω». 

8.       Στις μια

Ίσως το συνηθέστερο λάθος που πραγματώνεται κατά τη χρήση της νέας ελληνικής. Παρόλο που αναφερόμαστε στις ώρες με την πρόθεση «στις» που δηλώνει πληθυντικό, όταν θέλουμε να αναφερθούμε στην πρώτη –φαινομενικά- ώρα της ημέρας πρέπει να χρησιμοποιήσουμε το «στη». Και θα σου εξηγήσω γιατί. Αν έχεις ΜΙΑ καρέκλα μπροστά σου, θα πεις «θα κάτσω στις καρέκλα;». ΟΧΙ, γιατί η καρέκλα είναι μια. Άρα αφού η ώρα είναι κι αυτή μία, γιατί να χρησιμοποιήσεις πληθυντικό;

9.       Υπέρ του δέοντος

Όταν κάτι ξεπερνάει τα όριά σου κάνεις λόγο για συμπεριφορά «υπέρ του δέοντος». Λυπάμαι αλλά είναι λάθος. Διότι ανατρέχοντας στο συντακτικό των αρχαίων ελληνικών θα διαπιστώσεις πως η πρόθεση «υπέρ» συντάσσεται με γενική μόνο όταν επιδιώκει να δηλώσει υπεράσπιση. Η σωστή έκφραση συνεπώς είναι «υπέρ το δέον», καθώς  δηλώνει υπέρβαση και γι΄αυτό  συντάσσεται με αιτιατική.

10.       Χειρούργος

Ποτέ στο σχολείο δεν έγινε κάποια σαφής διάκριση των καταλήξεων των ουσιαστικών, του τονισμού και της σημαίνουσας δήλωσης αυτών. Βέβαια αχνά θυμάσαι πως υφίσταται και η λέξη «χειρουργός», αλλά δε δύνασαι να διακρίνεις ποίο είναι το σωστό. Σωστό είναι το τελευταίο. Χειρουργός. Κι αυτό γιατί η κατάληξη –ούργος εντοπίζεται σε λέξεις αρνητικής σημαντικής, όπως ο κακούργος. 

11.       Υψηλή κυριότητα

Νοηματικά ίσως και να χαρακτηρίζεται σωστό λάθος. Και τι εννοώ με αυτό. Στο μυαλό σου έχεις συνδυάσει την υψήλη με την έννοια της απόλυτης, της πρωταρχικής. Εν μέρει λογικό. Όμως νομικά η κυριότητα αυτή αναφέρεται στην αδρή επικαρπία. Επομένως αναφερόμαστε σε «ψιλή» κυριότητα.

Σαφώς αν επικαλεστούμε λεξικά, γλωσσολογικά δοκίμια και πάσης φύσεως φιλολογικά εγχειρίδια, θα αντιληφθούμε πως αυτά τα γλωσσικά ολισθήματα  είναι τα ελάχιστα των όσων σε διαρκή βάση πραγματοποιούμε.  Ορισμένα εντοπίζονται ἐν τῇ ῥύμῃ τοῦ λόγου, ορισμένα λόγω ελλιπούς εξήγησης, κάποια άλλα λόγω λανθασμένης ηχητικής αναπαραγωγής. Είναι αδύνατο να αποστηθίσουμε την ορθή γραπτή αποτύπωση, την προφορά, τη σύνταξη τόσων λημμάτων και των ιδιαίτερων τύπων τους, -500.000 τύποι μόνο στη νέα ελληνική, την ιδιάζουσα συνδυαστική νεοελληνικών αλλά και αρχαιότερων ρήσεων.  Αυτό όμως που εμπίπτει των δυνατοτήτων μας είναι η διόρθωση τους, όταν τα εντοπίζουμε ή μας επισημαίνονται. Άλλωστε όπως είπε και ο Κομφούκιος, 

«Το να μη διορθώνει κανείς τα λάθη του είναι μεγάλο λάθος».