Η δοτική στα Νέα Ελληνικά

 Στην πρώτη τάξη του Γυμνασίου στο μάθημα των Αρχαίων Ελληνικών, μόλις στην αρχή της σχολικής χρονιάς η καθηγήτρια λέει "Ανοίξτε τα βιβλία σας, σήμερα θα μιλήσουμε για τις πτώσεις στα Αρχαία". Είμαι βέβαιη πως η πτώση που μας βασάνισε όλους ήταν εκείνη η ενδιάμεση μεταξύ γενικής κι αιτιατικής, εκείνη η δοτική με τις ιδιαίτερες καταλήξεις. Για το δυσκατανόητο της πτώσης ίσως να ευθύνεται η ιδιότυπη διδασκαλία και η ανεπαρκής εξήγηση του τί είναι δοτική.. Η δοτική λοιπόν είναι μια πλάγια πτώση -άρα δεν αξιοποιείται εκ πρώτης για κύριες συντακτικές λειτουργίες- που τη μεταχειριζόμαστε όταν θέλουμε να δηλώσουμε ότι κάτι πρέπει να δοθεί σε κάποιον ή να δηλώσουμε τρόπο, τόπο, ποσό, αιτία, μέσο, όργανο, χάρη ή βλάβη, μέτρο και ενεργόν πρόσωπο. Είναι μια πτώση ευρύτατης χρηστικότητας, την οποία οι αρχαίοι αξιοποιούσαν κατά κόρον κι εμείς καλούμαστε να ενσωματώσουμε ορισμένες εκφράσεις στην καθομιλουμένη νέα ελληνική. 

Για να δούμε λοιπόν τις κυριότερες εκφράσεις της δοτικής που μας διασώθηκαν και πώς μπορούμε να τις ενσωματώσουμε στο λόγο. 

1. Άλλοις λόγοις. Σημαίνει πως κάτι το διατυπώνουμε διαφορετικά. Για παράδειγμα σε ολοκλήρωση μιας παρουσίας ή δοκιμιακής αναφορά στην επιλογική ρήση μπορούμε να διατυπώσουμε το εξής, "Άλλοις λόγους, τα όσα αναφέραμε δύνανται να οδηγήσουν στο επιθυμητό αποτέλεσμα"
2. Άμα τη αναλήψει. Σημαίνει πως κάποιος αφετηριακά με την ανάληψη των καθηκόντων πράττει κάτι ή του συμβαίνει κάτι. Για παράδειγμα, "Άμα τη αναλήψει, παρουσιάστηκε επιτακτική ανάγκη για περικοπές"
3. Άμα τη αφίξει. Σημαίνει πως κάποιος με το που έφτασε στον προορισμό του αντιμετώπισε ή έπραξε κάτι. Για παράδειγμα, "Άμα τη αφίξει, τηλεφώνησε στην εταιρία του για επιβεβαίωση". 
4. Άμα τη εμφανίσει. Σημαίνει πως κάποιος με το που παρουσιάστηκε σε ένα μέρος ήρθε αντιμέτωπος με κάτι. Για παράγειγμα, "Άμα τη εμφανίσει του προέδρου τα δημοσιογραφικά επιτελεία μετέδιδαν ζωντανά". 
5. Ανωτέρα βία. Σημαίνει πως κάτι μπορεί να συμβεί μόνο για λόγους απροσδόκητους. Για παράδειγμα, "Απουσίες κατά το συνέδριο απαγορεύονται παρά ανωτέρα βία". 
6. Απουσία. Σημαίνει πως κάτι πραγματοποιείται εν απουσία κάποιου προσώπου. Για παράδειγμα, "Απουσία δασκάλου οι μαθητές χαλαρώνουν". Θα μπορούσε να αντικατασταθεί και απο το προθετικό "εν απουσία".
7. Βάσει. Σημαίνει πως κάτι τελείται ανάλογα, βασισμένο σε κάτι άλλο. Για παράδειγμα, "Βάσει των προγνώσεων απαγορεύτηκε η κυκλοφορία".
8. Γνωστόν τοις πάσι. Σημαίνει πως κάτι είναι απανταχού γνωστό, γνωστό σε όλους. Για παράδειγμα, "Η ιστορία της βρετανίδας πριγκίπισσας είναι γνωστή τοις πάσι". 
9. Δημοσία δαπάνη. Σημαίνει πως κάποια έξοδα καλύφθηκαν με χρήματα ενός δημόσιο φορέα. Για παράδειγμα "Η κηδεία του Νίκου Καζαντζάκη τελέστηκε δημοσία δαπάνη".
10. Δόξα σοι. Είναι επιφωνηματική φράση που χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις ανακούφισης. Για παράδειγμα, όταν μετά απο ταξίδι με κακοκαιρία κάποιος φτάνει στον προορισμό του, αναφωνεί "Δόξα σοι". 
11. Δόξα τω Θεώ. Με την ακριβώς ίδια περιστασιακή χρήση αξιοποιείται και η φράση αυτή, με απεύθυνση στο Θεό. Για παράδειγμα, "Δόξα τω Θεώ, φτάσαμε όλοι ασφαλείς".
12. Δυνάμει. Επιδέχεται δύο ερμηνειών και χρήσεων. Η πρώτη είναι όταν κάποιος δικαιωματικά φέρει κάποιο "δικαίωμα". Για παράδειγμα, "Η κυρία δυνάμει του νόμου φέρει το νόμιμο δικαίωμα αποχώρησης απο τη συμφωνία". Η δεύτερη περίπτωση είναι όταν το "Δυνάμει" αφορά μια δυνητική κατάσταση, μια μελλοντική. Για παράδειγμα "Οι φοιτητές Ιατρικής είναι δυνάμει ιατροί".
    
13. Ειρήνη υμίν. Σημαίνει , μεταξύ μας ειρήνη. Χρησιμοποιείται σε περιπτώσεις διαπληκτισμού, όταν ο ουδέτερος κρίκος προσπαθεί να διαχωρίσει τους αντιπάλους αναφωνώντας "Ειρήνη υμίν".
14.  Ειρήσθω εν παρόδω. Σημαίνει πως κάτι λέγεται παρενθετικά. Για παράδειγμα, "Ειρήσθω εν παρόδω, ότι η υποψήφια φέρει και δίπλωμα τριών ξένων γλωσσών"
15. Έκαστος εφ’ ω ετάχθη. Σημαίνει κατά λέξη "ο κάθε ένας εκεί που τάχθηκε". Για παράδειγμα σε μια συζήτηση όταν ο μαθητής πει "Κυρία πώς αντέχεται τόσα αρχαία", η απάντηση είναι "Τί να κάνουμε, έκαστος εφ’ ω ετάχθη".
16. Ελαφρά τη καρδία. Σημαίνει πως κάτι συμβαίνει ή κάποιος κάνει κάτι χωρίς ιδιαίτερη βαρύτητα και συνείδηση. Για παράδειγμα, "Αποχώρησε απο τη σχέση τους ελαφρά τη καρδία".
17. Ελλείψει. Σημαίνει πως κάτι διακόπτεται - κατά το σύνηθες- λόγω έλλειψης. Για παράδειγμα, "Η ανοικοδόμηση διεκόπη ελλείψει κρατικών κονδυλίων".
18. Εν αγνοία. Σημαίνει πως κάτι πραγματοποιείται χωρίς να το γνωρίζει ο άμεσα ενδιαφερόμενος. Για παράδειγμα, "Η κόρη τους ταχυδρομεί αιτήσεις για σπουδές στο εξωτερικό, εν αγνοία τους".
19. Εν αμύνη. Σημαίνει πως κάποιος διέπραξε κάτι ενώ βρισκόταν σε καθεστώς άμυνας. Για παράδειγμα, "Τον έσπρωξε στον γκρεμό εν αμύνη".
20. Εν ανάγκη. Σημαίνει πως κάτι θα συμβεί ή κάποιος θα πράξει κάτι σε καθεστώς ανάγκης. Για παράδειγμα, "Θα ζητήσουμε οικονομική βοήθεια απο την οικογένεια εν ανάγκη".
21. Εν αντιθέσει. Σημαίνει πως κάτι συμβαίνει σε αντίθεση με αυτό που θα έπρεπε ή πως δύο άτομα βρίσκονται σε αντίθετες θέσεις. Για παράδειγμα, "Εν αντιθέσει με τα όσα του είπα, μίλησε στη διευθύντρια". 
22. Εν αποστρατεία. Αφορά στρατιωτικούς που πλέον βρίσκονται σε σύνταξη. Για παράδειγμα "Ο εν αποστρατεία στρατηγός παρευρέθηκε στο τραπέζι".
23. Εν αρχή και εν τέλει. Σημαίνει αρχικά και στο τέλος, κατ΄αντιστοιχία. Για παράδειγμα, "Εν αρχή ήν το χάος", και "Εν τέλει θα πάμε, αφού μπορεί να μας συνοδεύσει ενήλικας".
24. Εν αφθονία. Σημαίνει πως κάτι βρίσκεται σε άφθονη ποσότητα. Για παράδειγμα, "Τα χαρτιά υγεία κατά την περίοδο της καραντίνας αγοράζονταν εν αφθονία".
25. Εν βρασμώ ψυχής. Σημαίνει πως κάτι έγινε ή δεν έγινε πάνω στον αναβρασμό. Για παράδειγμα, "Εν βρασμώ ψυχής την αποκάλεσα ανόητη".
26. Εν γένει. Σημαίνει πως κάτι είναι ή συμβαίνει γενικά. Για παράδειγμα, "Έφαγα για βραδινό υδατάνθρακα, ενώ εν γένει τον αποφεύγω".
27. Εν γνώσει. Σημαίνει πως κάτι πραγματοποιείται απο κάποιον και έχει γνωστοποιηθεί. Για παράδειγμα, "Τα παιδιά θα καθυστερήσουν, εν γνώσει μου".
28. Εν διαλύσει. Όταν κάτι συμβαίνει σε διάλυση. Για παράδειγμα, "Ένα δισκίο εν διαλύσει σε νερό".
29. Εν διαστάσει. Ως επί το πλείστον για ζευγάρια κατά το γάμο. Για παράδειγμα, "Οι γονείς μου είναι εν διαστάσει".
30. Εν εκστάσει. Όταν κάποιον τον έχει συνεπάρει το θέμα. Για παράδειγμα, "Παρακολουθούσε την όπερα εν εκστάσει".
31. Εν ενεργεία. Για έναν άνθρωπος ενεργό ακόμα στην υπηρεσία του. Για παράδειγμα, "Είναι αξιωματικός εν ενεργεία".
32. Εν ενί στόματι. Σημαίνει ομόφωνα. Για παράδειγμα, "Συμφώνησαν στην απομάκρυνσή της εν ενί στόματι". 
33. Εν εξάλλω. Όταν κάποιος βρίσκεται σε μανιώδη κατάσταση, σε παρόρμηση. Για παράδειγμα, "Κατά τη δίκη βρισκόταν εν εξάλλω".
34. Εν εξελίξει. Όταν κάτι βρίσκεται ακόμα σε εξέλιξη. Για παράδειγμα, "Δεν επικοινωνούν οι μονάδες γιατί είναι η αποστολή εν εξελίξει".
35. Εν έτει. Κατά το τρέχον έτος. Για παράδειγμα, "Εν έτει 2020 και η ελευθερία σκέψης παρερμηνεύεται".
36. Εν ευθέτω χρόνω. Σημαίνει πως κάτι θα γίνει την κατάλληλη χρονική στιγμή. Για παράδειγμα "Θα επιληφθούμε το αιτήματός σας εν ευθέτω χρόνω".
37. Εν ισχύι. Αφορά νομοθεσία, διατάξεις ή αποφάσεις που τίθενται και βρίσκονται ακόμα σε λειτουργία. Για παράδειγμα, "Θα αναφερθείτε στον εν ισχύι νόμο περί σωματικών δικαιωμάτων".
38. Εν καιρώ. Όταν κάτι θα συμβεί αργότερα. Για παράδειγμα, "Τα αποτελέσματα του πειράματος θα φανούν εν καιρώ".
39. Εν λευκώ. Αφορά τον μηδενικό περιορισμό, το απόλυτα ελεύθερο χρονικό περιθώριο. Για παράδειγμα, "Αναλαμβάνει τη διοίκηση εν λευκώ".
40. Εν οις. Το χρησιμοποιούμε για να αναφερθούμε σε κάποιον που βρίσκεται ανάμεσα σε μια ομάδα. Για παράδειγμα, "Πολλοί απο τους ταραξίες, εν οις και ο γιος σας τιμωρήθηκαν με αποβολή".

Αυτά τα 40 μόλις παραδείγματα είναι ένα μικρός δείγμα εκ του πολυπληθούς πεδίου στο οποίο υπάγονται. Ασφαλώς οι δοτικές αυτές δεν είναι παρά το ελάχιστο απ΄  όσες καθημερινά εν τη ρύμη του λόγου χρησιμοποιούμε. Σε επόμενα άρθρα θα αναφερθούμε και στις υπόλοιπες.